Hoe voorkom je het white savior syndrome?

Wit, rijk en op reis in Afrika

Het is mijn laatste les vandaag, en ik heb wat meegenomen voor de meisjes om te bewaren als aandenken. Het zijn sleutelhangers met Nederlandse klompjes eraan. Ik pak de kleine cadeautjes uit mijn tas en begin uit te delen. Lachend houden de kinderen hun handen op en ze knuffelen mijn benen. Ze zijn blij, en ik voel me goed. In gedachte geef ik mezelf een schouderklopje. Je bent wit, rijk, opgeleid en op reis in Afrika. Dat daar veel armoede en honger is, hebben de Giro555-reclames op televisie je ook wel verteld. Zelf woon ik al een tijdje in Kampala, de hoofdstad van Oeganda. Toen ik laatst door Facebook scrolde, kwam ik terecht op de speciale pagina voor ‘Nederlanders in Oeganda’. Een mevrouw postte de vraag: “Wat kan ik meenemen om uit te delen aan de kinderen?” Een logische vraag, want wij hebben als rijke westerlingen met een bevoorrechte positie toch de verantwoordelijkheid om iets terug te doen? Maar pas op! Voor je het weet brengen al jouw nobele bedoelingen een hoop onbedoelde narigheid met zich mee en wandel jij straks de dokterskamer uit met de diagnose ‘White Savior Syndrome’. Maar wat is dit eigenlijk? Waar komt het vandaan? Hoe kunnen we hieraan ontsnappen en toch ons steentje bijdragen?

De roots van white savior complex: waar komt het vandaan

Wij vs. zij

Om de kern van het White Savior Syndrome te begrijpen, is het belangrijk om te beginnen bij de kolonisatie van Sub-Sahara Afrika (alle Afrikaanse landen onder de Sahara). Zo hebben bijvoorbeeld de Britten einde negentiende eeuw hun kont geparkeerd in Oeganda en Kenia en tot de jaren zestig (!) de scepter gezwaaid. In die periode begon de dekolonisatie, en werden de landen als onafhankelijk uitgeroepen. Toch zijn er bepaalde overblijfselen van de kolonisatie, die als een koppig virus blijven sluimeren in de maatschappij van veel Afrikaanse landen. Overblijfselen die schuilen in boeken, culturen, normen en waarden, academisch onderwijs of het zelfbeeld van veel mensen. (Bron van de foto hierboven: instagramaccount Barbie Savior. Check de pagina voor meer snoeiharde, satirische plaatjes die het White Savior Complex op de hak nemen!)

De privilege van witte westerlingen

Een van die roestvaste overblijfselen is het witte privilege dat witte westerlingen hebben. Ik durf er mijn hand voor in het vuur te steken dat vrijwel elke witte Afrika-reiziger schoorvoetend moet toegeven dat privilege weleens gevoeld te hebben; of je nou in een grote metropool als Nairobi bent, of door een afgelegen dorpje wandelt. Dat er nog grote ongelijkheid heerst en jouw huidskleur bepaalde maatschappelijke voordelen met zich meebrengt, staat als een huis. Wit privilege gaat vaak hand in hand met witte superioriteit: het systeem waarin witheid centraal staat, en als ‘beter dan’ wordt gezien. Je kan dus wel stellen dat het hele ‘wij-zijn-wit-rijk-en-opgeleid-en-we-moeten-de-arme-stakkers-helpen’-idee, precies doet wat de naam al doet vermoeden. Het houdt deze ongelijkheid keihard in stand. Het werkt een ‘wij vs. zij’-situatie in de hand, waarbij wij dus de helden op witte sokken zijn, en zij de arme stakkers die ‘gered’ moeten worden..

The west knows best

In veel situaties kun je het onaangename geurtje van deze mindset ruiken, die getriggerd wordt door een gedachtengang die voor veel witte mensen ‘logisch’ lijkt: wij westerlingen zitten niet zomaar in de positie om te kunnen helpen. Wij hebben welvaart, zijn rijk en opgeleid, en dat is toch niet voor niets? Wij zullen dus wel weten wat het beste is! Door deze neokoloniale ‘wij vs. zij’- mindset, waarin de witte westerling als superieur wordt gezien aan ‘de Afrikaan’, wordt er van alles gerechtvaardigd dat eigenlijk niet te rechtvaardigen valt: wij zouden ons niet hoeven te verdiepen in de cultuur, normen en waarden, of daadwerkelijke behoeftes van de mensen die we proberen te helpen. We hoeven ons als westerling in Afrika niet af te vragen of wat wij het beste vinden, eigenlijk ook het beste is voor deze mensen. Of mensen überhaupt wel geholpen, of ‘gered’ willen worden. We hoeven als vrijwilliger niet gekwalificeerd te zijn om les te geven aan een klas Afrikaanse kinderen, want we hebben een kersverse middelbareschooldiploma op zak, en dat is toch genoeg? Wat zeggen zulke situaties eigenlijk over de waarde die wij als ‘White Saviors’ hangen aan de kwaliteit van het onderwijs van Afrikaanse kinderen?

Motivatie: Instagram?

En om nog even terug te komen op als witte westerling vrijwilligerswerk doen in Afrika; vraag jezelf af wat je intrinsieke motivatie is. Deze kan soms lastig te bepalen zijn, want heel filosofisch gezegd huppelen altruïsme en egoïsme vaak hand in hand in printjesbroek door het Afrikaanse landschap. Hoe puur je wens om anderen te helpen ook kan voelen, als je jezelf aan het einde van de dag in de spiegel aankijkt, voel je je vooral goed over jezelf. EN DAT MAG! Maar wanneer jij tijdens je twee weken vrijwilligerswerk in een weeshuis foto’s maakt van arme Oegandese kindjes die zich om jou heen hebben geschaard alsof je Messias bent en dit vervolgens op Instagram post om schouderklopjes te ontvangen, dan kun je je afvragen 1) wat voor indruk je hiermee achterlaat op je medemens en 2) welke stereotype ideeën je hiermee in de hand werkt.

De negatieve impact van white saviors

Sawa, nu snappen we waar het White Savior Syndrome vandaan komt. Maar misschien vraag je je nu nog steeds af: wat is er nou precies écht slecht aan je handen uit de mouwen steken? Of leuke dingen uitdelen aan kinderen die het niet zo breed hebben? Ik zal je wat concrete voorbeelden geven om dit beter uit te kunnen leggen. Begin maar eens met je af te vragen wat het gedrag van White Saviors doet met het zelfbeeld van bewoners. Wat doet het met je als mens wanneer je wordt bestempeld als zielepoot die gered moet worden? Wanneer vreemdelingen die jouw cultuur helemaal niet kennen je woonplaats binnen walsen, en jou vertellen hoe je je leven zou moeten leiden? Of wanneer je niet serieus wordt genomen door de mensen die zeggen jou te willen helpen? Wanneer je inderdaad gaat geloven dat die westerlingen het allemaal wel beter zullen weten, word je dan nog wel gestimuleerd om de kont tegen de krib te gooien en te strijden voor een betere toekomst? (Bronnen van de stills hiernaast: 2 Geniale YouTube-video’s: 1) ‘How to get more likes on social media’, over social media en selfiegedrag als White Savior in Sub-Sahara Afrika. 2) Who Wants To Be A Volunteer? Kijktip! Een hilarisch pijnlijke YouTube-video over ‘voluntourism’ en de ‘White Savior Complex’)

Banen ontnemen… of toch niet?

Gaan we nog even door: het blijkt ook dat lokale economieën vaak in de problemen raken door onze ondoordachte heldenacties. Waarom moeten wíj eigenlijk huizen of waterputten bouwen in gebieden waar een grote werkloosheid heerst? Het antwoord ligt voor de hand: wij betalen om te mogen werken, in plaats van dat we een salaris eisen voor het werk dat we verrichten. Niet alleen pikken wij baantjes in, veel vrijwilligers blijken vaak net zo goed een stal of school in elkaar te kunnen timmeren als dat ze de Adungu kunnen bespelen (een traditioneel Oegandees instrument). Helemaal niet, dus. Ik alleen al ken meerdere verhalen van vrijwilligers die erachter kwamen dat, nadat ze vertrokken waren, de mensen ter plekke hun bouwwerk steen voor steen moesten herbouwen. Tja, dan krab je op je hoofd en vraag je je af: wat voor nut heeft mijn bijdrage nou eigenlijk gehad? Wie moet hier aan de behoeftes van wie voldoen?

Wit, rijk en op reis naar Afrika: mag ik nog wel helpen?

Natuurlijk. Hoe je het ook wendt of keert, witte westerlingen zijn vaak degenen met kapitaal en genoeg vrije tijd om langere periodes in het buitenland door te brengen. Ik wil dan ook absoluut niet tegenspreken dat er veel organisaties zijn die een grote positieve impact hebben gehad in gebieden waar verder niemand naar omkijkt. Organisaties die levens van veel individuen voorgoed veranderd hebben zonder zichzelf daarbij in de spotlights te zetten met een wapperende Superman-cape om hun schouders. Dit is dankbaar werk, en vaak kunnen ze een helpende hand of donatie goed gebruiken.

Help bewust

Maar sleutelwoord is hier dus ‘omstandigheden’. Het belangrijkste is dat, wanneer jij als welvarende westerling in Afrikaanse ontwikkelingslanden je handen uit de mouwen wil steken, leuke dingen wil uitdelen of geld wil doneren, je daar bewust over nadenkt. Dat je je eerst in de situatie en cultuur verdiept. Wie zijn de mensen die je zou willen helpen? Op welke manier willen zij graag geholpen worden en waar is écht behoefte aan? Wat is je daadwerkelijke impact, positief en negatief? Wat is je intrinsieke motivatie? Als je dan iets kan betekenen – als is het maar voor één persoon – dan mag je best wel even trots op jezelf zijn. De plaatjes die je schiet, de context waarin je deze post en de woorden die je gebruikt hebben veel meer invloed dan je waarschijnlijk zou denken. Niet alleen op de omgeving waarin je te gast bent, maar ook op het beeld dat je vriendjes en vriendinnetjes thuis krijgen van het land waarin je je bevindt. Een paar vuistregels: maak nooit zomaar foto’s van mensen zonder hun toestemming! Vraag om toestemming, zoals je dat in je eigen land ook zou doen. Zorg er vervolgens voor dat als je iets post, je geen woorden of beelden gebruikt die de waardigheid van mensen aantasten, of stereotypering versterken. (#PoorAfricanChild als hashtag gebruiken? Liever niet.) Gebruik je sociale media juist om de diversiteit en schoonheid van het land waarin je te gast bent te laten zien!